Objawy autyzmu

 

Każde dziecko ze spektrum autyzmu jest inne, a więc trudno jednoznacznie wymienić wszystkie objawy, które są najbardziej charakterystyczne. Niektóre objawy zmieniają się w czasie, ale zwykle w efekcie intensywnego uczenia, kształtowania określonych zachowań i umiejętności. Wiadomo jednak, że osoby ze spektrum autyzmu prezentują wiele deficytów i tzw. nadmiarów behawioralnych. Oznacza to, że sporo istotnych umiejętności niezbędnych do codziennego funkcjonowania nie posiadają, zaś z drugiej strony prezentują zachowania, które u osób w normie rozwojowej nie występują w ogóle lub nie są tak nasilone. Mogą występować, ale na mniejszą skalę i najczęściej nie przeszkadzają w uczeniu się (a później w dorosłym życiu w pracy) oraz codziennych kontaktach z innymi. U osób z autyzmem te nadmiary w określonych zachowaniach często zakłócają ich codzienne funkcjonowanie.

Deficyty u osób ze spektrum autyzmu dotyczą przede wszystkim sfery umiejętności społeczno-komunikacyjnych. Między innymi obserwuje się: brak umiejętności nawiązywania kontaktu wzrokowego, niereagowanie na przywoływanie po imieniu, nieumiejętność dzielenia się uwagą, brak reagowania emocjonalnego na kontakt z bliskimi osobami, brak tendencji do szukania pocieszenia w sytuacjach trudnych, nieumiejętność spontanicznego naśladowania rodziców lub innych bliskich, brak zainteresowania prostą zabawą przedmiotem (np. piłką) z innymi osobami oraz gotowości do zabawy w udawanie i rozwoju zabaw w tematycznych. Dostrzega się również poważne problemy w rozumieniu i ekspresji językowej, czyli nieprawidłowości w porozumiewaniu się. Rozwój mowy u osób ze spektrum autyzmu jest zwykle nieharmonijny i ma indywidualny przebieg.

Istotnymi oznakami opóźnień rozwoju mowy są:

• brak wypowiadania przez dziecko prostych, typowych słów ze zrozumieniem około 1 roku życia;
• brak prostych zdań (dwuwyrazowych) po 2 roku życia;
• brak mowy, która służy porozumiewaniu się z innymi;
• brak złożonych zachowań komunikacyjnych, takich jak łączenie gaworzenia i wskazywania albo wypowiadania słów i wskazywania;
• niereagowanie na proste polecenia typu: pokaż, daj, przynieść, zanieś – bez kontekstu sytuacyjnego.

Pewne charakterystyczne cechy można dostrzec już we wczesnym dzieciństwie, przykładowo dziecko może nie reagować na głos matki lub reakcja ta jest słabo wyrażona, zaś później dziecko wcale nie używa głosu w celu zwrócenia na siebie uwagi, wyrażenia emocji i nawiązania kontaktu społecznego. Obserwuje się również brak form komunikacji pozawerbalnej, czyli między innymi potakiwania lub zaprzeczania ruchem głowy, brak wskazywania oraz wykonywania naturalnych gestów takich jak „nie ma”, „pa-pa”.

U części dzieci z autyzmem mowa nie wykształci się wcale, pozostanie jedynie na etapie wokalizowania, wydawania specyficznych i raczej mało zróżnicowanych dźwięków. Nie rozwinie się u nich również spontanicznie alternatywny sposób komunikowania się z innymi, tak jak zwykle dzieje się u innych dzieci z zaburzeniami rozwoju, choćby w efekcie niedosłuchu. Dzieci z autyzmem nie używają też gestów, nie pokazują tego na czym im zależy zgodnie z oczekiwaniami. Jeśli coś potrzebują, potrafią ciągnąć za rękę i kierować w stronę obiektu, który jest im potrzebny, ale robią to mechanicznie, bez nawiązywania kontaktu wzrokowego z osobą, którą w ten sposób o coś proszą. Prowadzą czyjąś rękę instrumentalnie, nie traktują proszonej osoby podmiotowo – ciągnąc za rękę nie patrzą na osobę, cały czas zwrócone są twarzą w stronę określonej rzeczy lub miejsca. Tym samym używają ręki dorosłego bardziej jako narzędzia mającego służyć realizacji ich potrzeb lub pragnień, gdy same nie mogą ich zaspokoić.

U tych dzieci z autyzmem, które jednak opanowały sztukę mówienia w sposób werbalny (czynny), obserwowane są swoiste problemy językowe, które wpływają na jakość relacji z innymi. Dzieci z autyzmem mówią specyficznie oraz przejawiają problemy natury pragmatycznej, czyli wynikającej z trudności w społecznym komunikowaniu się. Nie potrafią rozmawiać, czyli mówić naprzemiennie, wcale albo słabo różnicują intencje czyjejś wypowiedzi nie rozumiejąc czym jest sarkazm, ironia oraz prośby nie wprost (bardzo często rozpoczynające się od słów: „czy mógłbyś …”, „chciałabym, żebyś …”). Mają skłonność do echolalii, czyli wiernego powtarzania wcześniej zasłyszanych słów, zwrotów, zdań. Często mylą zaimki osobowe, np. mój/moje/moja oraz twój/twoje/twoja.

Dziecku z autyzmem trudno zrozumieć, a tym samym pokazać swoje ucho, a potem mamy, gdy mama powie „pokaż mi swoje ucho. A gdzie jest moje (ucho)?”. W mowie dziecka z autyzmem występuje również zaburzony rytm, tempo i intonacja wypowiedzi, a najczęściej brak akcentowania najbardziej ważkich słów i części wypowiedzi, czyli zaburzona jest prozodia mowy. Rozumienie mowy dzieci z autyzmem zwykle jest na poziomie konkretnych znaczeń słów. Dzieci z autyzmem mają problemy z rozumieniem idiomów, związków frazeologicznych opartych na mowie potocznej. Mogą nie wiedzieć co oznacza „trzymać język za zębami”, „mieć coś na końcu języka” lub co oznacza, „że mama ma cały dom na głowie”.

W autyzmie, do opisanych wyżej problemów w obszarze umiejętności społeczno-komunikacyjnych, dołączają się ponadto inne niepokojące objawy. Dotyczą one tzw. sztywnych wzorców zachowań, specyficznych zainteresowań, stereotypii i fiksacji. Stereotypie i fiksacje to między innymi zachowania polegające na ciągłym powtarzaniu pewnego rodzaju czynności, w tym z różnymi przedmiotami, i sposobu poruszania się. Stereotypie mogą być dostrzegalne już bardzo wcześnie, np. dzieci machają rączkami, kręcą się w kółko lub chodzą na palcach.

W czasie oddawania się zachowaniom stereotypowym i fiksacjom dziecko jakby wycofuje się i niejako zamyka się w swoim wewnętrznym świecie, co często tłumaczone jest jego potrzebą do izolowania się od świata zewnętrznego i nadmiaru bodźców, które z niego płyną. Charakterystyczny dla dzieci ze spektrum autyzmu jest protest wobec wszelkiego rodzaju zmian i lęk przed nieznanym. Dzieci z autyzmem mają zaburzoną zdolność do akceptowania zmian w swoim otoczeniu. Denerwują się, gdy coś zakłóca codzienny porządek dnia. Nie lubią też miejsc, w których zbyt wiele się dzieje, na przykład, gdy jest dużo ludzi, wyraziste oświetlenie (lub mrok, np. w kinie), gdzie jest hałas lub inne nietypowe dźwięki. Wszelkie nowe sytuacje wymagające adaptacji lub gdy występuje nadmiar bodźców mogą w dziecku wywołać lęk. Następuje wówczas frustracja, czasem uruchamia się mechanizm obronny: zachowania stereotypowe, opór, wycofanie się, zdarza się, choć raczej rzadka u małych dzieci, agresja.

Autor: Małgorzata Marszałek